قابل توجه کلیه علاقه مندان به مبحث اصول نانوشته قانون اساسی و عرفهای اساسی نشست مجازی با موضوع اصول نانوشته قانون اساسی این هفته در گروه مدرسه مجازی حقوق عمومی با حضور دکتر سیدناصر سلطانی دبیر همایش ملی اصول نانوشته قانون اساسی برگزار می گردد.
از کلیه علاقه مندان دعوت می گردد تا از طریق لینک ذیل وارد گروه شده و ضمن بهره مندی از مباحث مطروحه در پرسش و پاسخ پیرامون مساله اصول نانوشته قانون اساسی شرکت جویند.
عبارت «قانون اساسی نانوشته» یادآور مفهوم قانون اساسی عرفی و قانون اساسی ماهوی در میراث حقوق اساسی است. مفاهیمی که نسبت به قانون اساسی شکلی یعنی متن مدون و رسمی مصوب مرجع صلاحیتدار، که اغلب قانونگذار اساسی نامیده میشود، قدمت بیشتری دارند. قانون اساسی ماهوی با نگاهی مادی به قانون اساسی می‌نگرد و مشتمل بر قواعدی است که ماهیت اساسی دارند؛ یعنی مربوط به ساختار سیاسی و استخوان‌بندی دولت هستند. قانون اساسی عرفی مشتمل بر قواعد مربوط به انتقال و اجرای قدرت نیز در اثر تحولات تدریجی جوامع پدید آمده‌اند. ثمره تلاش‌ها برای به نظم کشیدن حکمرانی، ظهور این دست قواعد بود؛ قواعدی که سرانجام و در پی جنبش دستورگرایی (constitutionalism) در قوانین اساسی مدون، مستقر شدند.
اما ضرورت بحث از اصول نانوشته، یکی ریشه در توجه به مبانی و تاریخچه پیدایش اصول مقرر در قانون اساسی مدون دارد. دیگر آنکه، تحول‌پذیری قواعد حقوق اساسی در بستر زمان و با توجه به اقتضائات سیاسی اجتماعی را گوشزد میکند.
در دوران معاصر، رشد روزافزون رویه‌ها و عرفهای اساسی، که از مصادیق بارز اصول نانوشته قانون اساسی و محصول تصمیمات و اقدامات تکرارشونده و مشابه زمامداران هستند، به‌خوبی مشاهده میشود. رویه‌ها و عرف‌هایی که در شناسایی صحیح چشم‌انداز نظم حقوق اساسی هر دولت و شیوه حکمرانی هر نظام سیاسی تأثیر مستقیم دارد.
بدون مطالعه هنجارهای نانوشته، مطالعه حقوق اساسی ناقص، بیشتر انتزاعی و حتی گمراه‌کننده است. توجه به اصول نانوشته مبتنی بر این نگاه است که حقوق اساسی فقط قانون اساسی نوشته و مدون نیست. کوتاه آنکه در نگاهی واقع‌بینانه، مطالعه قانون اساسی مکتوب برای آغاز راه مطالعه حقوق اساسی موجه است و گام نهایی دانستن آن، رویکردی معیوب و رهزن است.
متأسفانه شناسایی عرف‌ها و رویه‌های اساسی به عنوان بخشی از دانش حقوق اساسی، مؤلفه مغفول مطالعات حقوق عمومی است.
پژوهشگران محترم در نظر داشته باشند تنها ٩ روز دیگر جهت ارسال چکیده ی مقاله فرصت باقی مانده است.
لذا، بعد از تاریخ ٩٧/٣/٣١ به مقالات ترتیب اثر داده نخواهد شد.
دبیر همایش ملی اصول نانوشته قانون اساسی
"قانون اساسی ،فیلی در تاریکی "
شاید اگر بخواهم با زبان تمثیل در خصوص "اصول نانوشته قانون اساسی"سخن بگویم بهتر است تا داستان "فیل اندر خانه ی تاریک بود" را که در مثنوی حضرت مولانا بیان گشته است ،به یاد آوریم.
فیلی در تاریکی قرار داشت و مردمی که فقط دست بر برخی از اندام های آن فیل می زدند و از باب آنکه "اندر آن تاریکی اش کف می بسود،"هر کسی از ظن خود یار "میگشت و به خیال خود به "حقیقت" می رسید.
حقوق اساسی و بهتر بگویم" قانون اساسی"به مثابه آن"فیل"در تاریکی می باشد.حقوقدانان معمولا برخی از جنبه های آشکار ، هویدا و ملموس این "پدیده "را مورد توجه قرار می دهند و نه "کُلِ"آن را .
بدون آگاهی از جنبه های ناپیدای قانون اساسی و بی علم به ابعاد ناملموس و البته بسیار مهم آن ،فهم ما از قانون اساسی مانند آن مردمی میشود که "همچنین هر یک به جزوی که رسید /فهم آن می کرد هرجا می شنید".
باید سرای" حقوق اساسی" کاملا روشن و نورانی گردد تا دانش پژوهان و کنشگران حوزه حقوق و سیاست، "تمام" قانون اساسی را مشاهده نمایند و در کناراصول پیدا و هویدای قانون اساسی ،"اصول نانوشته قانون اساسی "را محل توجه قرار دهند .
بدون شک عدم توجه به "عرف های اساسی"شناخت ما را از "قانون اساسی"شناختی ضعیف ،نحیف، ناصحیح و ناقص می کند و به دلیل آنکه " نیست کف را بر همه ی او دسترس"،برداشت های صرفمان از اصول نوشته شده و آشکاررا نباید برداشت کامل و جامع از قانون اساسی معرفی نمود.
اکنون وقت آن رسیده است تا نورافکن های تحقیق و پژوهش را بر روی قانون اساسی و مخصوصا "اصول نانوشته "آن روشن نماییم
زیرا "در کف هر کس اگر شمعی بُدی/اختلاف از گفتِشان بیرون شدی".
دکتر سید احمد حبیب نژاد
مدیر گروه حقوق عمومی پردیس فارابی دانشگاه تهران
اجرای قوانین اساسی بدون توجه به اصول نانوشته ای که در این زمینه به وجود آمده است به مثابه بت انگاری متن در برابر حجم بزرگی از واقعیت های پیرامونی است. چنین برخورد تقدس گرایانه با متن قانون اساسی و انکار اصول نانوشته یادگار ادعاهاز ساده انگارانه دوران روشنگری است که ایمانی راسخ به جامعیت متن قانون داشتند. فهم امروزی ما چنین برداشتی را تایید نمی کند، چرا که پیچیدگی های عرصه سیاست و نیازهای متنوع و گوناگون اجتماع بشری به تدوین یک متن جامع اجازه نمیدهد. در این میان مطالعه و شناخت اصول نانوشته حقوق اساسی جایگاهو اهمیت آن امری ضروری برای فهم درست و اجرا و تفسیر شایسته قانون اساسی است.
"دولت قانون اساسی
ندارد بلکه خودش قانون اساسی است.... اتحاد مردم در آلمان با 181 ماده قانون[سند
قانون اساسی] ممکن نمی شود." کارل اشمیت
مفهوم constitution مفهومی چند لایه است که به اساس و بنیان یک کشور گفته می شود. بخش هایی از این مفهوم می تواند در سندی مکتوب _ چنانکه بعد از انقلاب آمریکا متداول شده است- تجلی یابد . این سند بدون نگرشی جامع به نکات بین خطوط متن و موارد فرا قانون اساسی و پیشا قانون اساسی قابل فهم نخواهد بود. حقوق اساسی توضیح ، تفسیر و فهم قانون اساسی به عنوان یک زمینه(context) و فرهنگ است نه متن، و فهم قانون اساسی و حقوق اساسی ممکن نخواهد شد مگر اینکه نگرشی کلان داشته باشیم.
اگرچه هنوز با گذشت بیش از یک سده از مشروطه خواهی ایرانیان نمی توان از سنت حقوق اساسی در ایران سخن گفت، اما آنچه از این مرغ نیم بسمل در دست ماست به شهادت نوشته های موجود در حقوق اساسی ایران رویکردی توصیفی یا هنجاری بوده است که غلبه با رویکرد هنجاری است. از این رو نوشته های حقوق اساسی در ایران از دو حال خارج نبوده است: یا توصیفی محض از امر واقع است که چاره ای جز پذیرش آن وجود ندارد یا موضعی هنجاری است که پدیده ای را خلاف اصول مسلم حقوق عمومی دانسته اند که چاره ای جز رد آن نیست. نوشته های موجود در خصوص موضوعاتی چون مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی انقلاب فرهنگی ، اختیارات رهبری و موارد متعدد دیگر گویای این مطلب است. حقوق اساسی به توضیح و توصیف اصول قانون بسنده کرده است و از این رو نتوانسته است منطق حاکم بر قانون اساسی ، رویه های اساسی، عرف اساسی، اصول نانوشته ، تصمیم های اساسی دادرس اساسی، کوشش های مدنی، اعمال احزاب سیاسی، کنش های بازیگران سیاسی و... را توضیح دهد. گویا این موضوعات و حوزه ها را در حیطه علم سیاست دانسته که خروج موضوعی از حقوق عمومی دارد. ( مثلا یک حقوقدان حقوق مدنی یا کیفری متن قانون مدنی یا مجازات را مبنای همه چیز بداند و به چیزی به نام حقوق مدنی یا حقوق کیفری اعتقادی نداشته باشد) غافل از اینکه این مباحث چندین دهه و در برخی از کشورها بیش از یک سده است که موضوع حقوق اساسی است. در کشورهای دارای قانون اساسی نانوشته در اهمیت و لزوم این بحث هیچ تردیدی نیست اما در کشورهای نوشته فضل تقدم با آمریکایی ها و آلمانی هاست که نکات مهمی را در خصوص این نوع نگاه به قانون اساسی برجسته کرده اند.
طرح این مباحث در ایران را باید به فال نیک گرفت و آن را باید مرحله ای تازه در تاریخ حقوق عمومی این دیار دانست. تدریس حقوق اساسی نیازمند تحولی جدی است که این مباحث می تواند به آن کمک کند. با این حال طرح این مساله با خطراتی مواجه است که ممکن است حقوق اساسی را به چاه ویل دیگری بیاندازد. طرح این مسائل تنها زمانی به نتیجه ای درست منجر می شود که حدود و ثغور این نوع نگرش به حقوق اساسی، مبانی ، مصادیق و معیارهای آن مشخص شود. امید است که این همایش بتواند به عنوان طرح بحث، برخی از این مبانی نظری را مشخص کند و مقالات همایش به بررسی مصادیق این اصول بدون توجه به مبانی نظری منتهی نشود.
همراهان عزیز
شما می توانید برای دستیابی به اطلاعات همایش علاوه بر وبلاگ حاضر، در صفحات تلگرام و اینستاگرام ما را دنبال نمایید:
https://www.instagram.com/consconv2018
چرا مطالعه "اصول نانوشته قانون اساسی" مهم است؟
دکتر سید ناصر سلطانی دبیر نخستین همایش اصول نانوشته قانون اساسی توضیح می دهند.
دکتر سید ناصر سلطانی دانش آموخته دانشگاه اکس مارسی ۳ فرانسه و عضو هیات علمی گروه حقوق عمومی پردیس فارابی دانشگاه تهران واجد مقالات تالیفی و ترجمه ای متعددی در باب مقوله اصول نانوشته یا عرف های اساسی هستند که برخی از آنها چاپ شده و برخی دیگر در حال انجام اند.
سطور زیر، شرح ایشان است از ضرورت مطالعه اصول نانوشته قانون اساسی
اصول نانوشته قانون اساسی یکی از فصول مهم حقوق اساسی است و مطالعه آن از این جهت در فهم قانون اساسیِ واقعی ضروری است که بدون شناختن سهم آن نمیتوان تصویر درستی از قانون اساسی واقعی عرضه کرد. اصول نانوشته قانون اساسی در کنار اصول نوشته قانون اساسی؛گاهی این اصول را توضیح داده و تبیین میکند و گاهی احکام آن را با توسعه و تضییق مواجه میکند و حتی گاه احکام قانون اساسی نوشته را نسخ میکند. موضوعی با این اوصاف، با توجه به جایگاه و پایگاه قانون اساسی نوشته، خصوصاً قانون اساسی سخت و انعطاف ناپذیر، پیچیدگی و دشواری آن را نشان میدهد که برای فهم آن باید راهی باریک و دقیق پیمود. صدور هر حکم بیپروایی درباره اعتبار اصول نانوشته قانون اساسی میتواند جایگاه قانون اساسی در نظام حقوقی را متزلزل کند و به ساختمان حقوق اساسی آسیب رساند. اما با این وجود اصول نانوشته قانون اساسییک واقعیت انکارناپذیر است و نمونههای بسیاری دارد که حقوق اساسی نمیتواند از مطالعه آن شانه خالی کند و باید در نظریه حقوق اساسی جایی برای آن بشناسد. چشم بستن بر اصول نانوشته قانون اساسی نمیتواند تفاوت و تعارض میان ظاهر و باطن قانون اساسی یا رژیم حقیقی و رژیم حقوقی را حل کند.
رابطه الفاظ قانون اساسی با اصول نانوشته قانون اساسی مانند رابطه اسم و مسمی است. اصول نانوشتهقانون اساسی واقعیات خارجی هستند که نمیتوان بدون شناخت آنها اصول نوشته قانون اساسی را توضیح داد. هر توضیحی در غیاب این اصول نانوشته غیرواقعی و کاذب است و شناخت ناشی از آن درک واقعی نخواهد بود. هر نویسندهای که در توضیح این دسته از اصول قانون اساسی به واقعیت اصول نانوشته قانون اساسی و عرفهای شکل گرفته بیتوجهی کند، خود را محدود به توضیح و تبیین «اسم» کرده و از فهم «مسمی» غافل شده است.
وظیفه شارح قانون اساسی توضیح معنای هر اصل است و مراد از معنا، «ما یصدق علیه اللفظ» است یعنی مصداق لفظ است که همان واقعیت خارجی است. «فالاسم معنیً ذهنی و المعنی موجود عینی و هو المسمی» در این جا به معنای ذهنی، اطلاقِ اسم شده و بر موجود عینی که مسمی است معنا اطلاق شده است. «و الاسم غیر المسمی» اسم غیر از مسمی است یعنی موجود ذهنی با موجود خارجی فرق میکند و این منطق بر لفظ و معنی قانون اساسی هم صادق است و از این حیث لفظ قانون اساسی همیشه منطبق بر معنی آن نیست و فاصلهای میان این دو وجود دارد که بدون توضیح این فاصله فهم قانون اساسی واقعی ممکن نیست. «فالمراد من المسمی هو الموجود الخارجی» پس مراد از مسمی قانون اساسی، موجود خارجی قانون اساسی است نه موجود لفظی آن. «و لا لفظ النار بمحرق و لا التلفظ بالعسل و السُّکر بموجب للحلاوه» هیچکدام از این لفظها و تلفظ کردن اینها اثر ندارند. کتابت اینها هم اثر ندارد. یعنی نه وجود لفظی آنها و نه وجود کتبی آنها اثر دارد و نه وجود ذهنی اثر دارد. اثر فقط برای وجود خارجی است. «و کذا کتابه هذه الالفاظ لیست بمدلولاتها» کتابت این الفاظ، مدلولات این الفاظ و مصادیق این الفاظ نیست و قهراً آثار این مصادیق را ندارد. به تعبیری که در ضربالمثل فارسی گفته میشود: «با حلوا حلوا گفتن دهن شیرین نمیشود».
پرداختن به این موضوع در ایران از یک سو با توجه به ساخت نظام سیاسی و از سوی دیگر با توجه به بستر و محیط زیست اصول نانوشته قانون اساسی با دشواریهای بیشتری مواجه است و از این رو باید در تدارک مباحث نظری و استدلال برای رد و قبول مصادیق آن با احتیاط رفتار کرد. در این میان خلاء نظری عمده، فقدان مقدماتی برای توضیح و تبیین ابعاد چنین موضوعی است تا بتواند نخست موضوع را به درستی طرح کند و سپس پیچیدگیها و زوایای مبهم آن را نشان دهد. به همین دلیل یکی از گامهای ابتدایی برای طرح درست این موضوع و تحریر محل نزاع، بحث در مقدمات آن است.
در حقوق اساسی ایران، اصول نانوشته قانون اساسی موضوع مطالعه جدی نبوده است و نویسندگان حقوق اساسی به ندرت به مصادیق اختلافی آن اشارهای گذرا کردهاند بدون آن که عناصر سازنده آن را به چالش بکشند و درباره ابعاد و آثار آن بحث کنند.
ترویج چنین دیدگاههایی برای حقوق اساسی ایران مغتنم است که سالهاست دربند توضیح صوری قانون اساسی است و به اصول نانوشته قانون اساسی توجه نمیکند و چنان دیدگانی ندارد تا بتواند در جریان حوادث قبض و بسط اصول قانون اساسی را پیبگیرد و اغلب از جریان حوادث و رویدادهای قانون اساسی عقب میماند. توجه به این بحثها میتواند بخشی از ضعفهای تاریخی دانش حقوق اساسی را در ایران ترمیم کند و آن را به یک دانش برای توضیح اسم و ربط آن با مسمی تبدیل کند. حقوق اساسی امروز ما چنین نسبتی را نمیتواند توضیح دهد و چنین سرفصلی در کتب حقوق اساسی ایران وجود ندارد در حالیکه بدون این بحث نمیتوان تصویری واقعی و درست از قانون اساسی کشور عرضه کرد. در غیاب چنین بحثی نظریه حقوق اساسی ایران ناقص خواهد بود.
نخستین همایش ملی اصول نانوشته قانون اساسی قصد دارد تا با گرد آوردن صاحب نظران حقوق اساسی درباره یکی از کاستی های نظریه حقوق اساسی ایران بحث و گفتگو کند و بدین ترتیب این بحث را وارد سرفصل های حقوق اساسی ایران کند.
دکتر سید ناصر سلطانی (دبیر همایش)
